Αναφορά στη θεολογία του Γέροντος Σωφρονίου

Η παρούσα μελέτη επιδιώκει να παρουσιάσει σε γενικές γραμμές τον πλούτο της εμπειρικής θεολογίας που περιέχεται στα έργα του Γέροντος Αρχιμανδρίου Σωφρονίου (Σαχάρωφ).

Ο Γέροντας γεννήθηκε στη Μόσχα από ρώσους γονείς το 1896. Σπούδασε στην Κρατική Σχολή Καλών Τεχνών της Μόσχας και επιδόθηκε στη ζωγραφική. Εκτός από τα πλούσια φυσικά χαρίσματα που είχε, ο Θεός τον προίκισε και με εξαιρετικά πνευματικά χαρίσματα από την αρχή της ζωής του.

Από μικρή ηλικία αφομοίωσε το Πνεύμα του Ζώντος Θεού των Πατέρων του. Στην νεότητά του διακατείχετο από τη δίψα του Απολύτου, και ασχολήθηκε σοβαρά με τα πολλά υπαρξιακά προβλήματα της εποχής και του περιβάλλοντός του. Οι έντονες μεταφυσικές αναζητήσεις του τον οδήγησαν στην οδυνηρή συναίσθηση του τραγικού χαρακτήρα του ανθρώπινου είναι. Στη συνείδησή του υποτίμησε την ιδέα ότι το Απόλυτο μπορεί να περικλεισθεί στον ψυχισμό της ευαγγελικής εντολής της αγάπης και απομακρύνθηκε από τη χριστιανική οδό. Η θεωρία των ανατολικών θρησκειών, ως λογική λύση στο θλιβερό θέαμα των παθημάτων και του πόνου, είλκυσε τον Γέροντα, και για οκτώ περίπου χρόνια ασκήθηκε στον υπερβατικό διαλογισμό της φιλοσοφικής αυτής πλάνης του υπερπροσωπικού Απολύτου.

Την επιστροφή του στην Εκκλησία προκάλεσε το βιβλικό κείμενο της Σιναϊτικής αποκαλύψεως "Εγώ ειμι ο Ων". Βοηθούμενος από τη χάρη του Θεού κατενόησε ότι το Απόλυτο και Άναρχο Είναι δεν είναι άλλο από τον προσωπικό Θεό, που αποκαλύφθηκε πρώτα στον Μωυσή και "επ' εσχάτου των ημερών τούτων ελάλησεν... εν (τω Μονογενεί) Υιώ" του Θεού, διά Ιησού Χριστού. Από τη στιγμή εκείνη της προσωπικής συναντήσεώς του με τον όντως Όντα, δεν έπαυσε με άκρα έφεση να μυείται στο μυστήριο του αποκαλυφθέντος Θεού και να εμβαθύνει στις άπειρες διαστάσεις της Υποστάσεως του Χριστού, κατ' εικόνα του Οποίου κτίσθηκε ο άνθρωπος. Την πλάνη του στο απρόσωπο και φανταζόμενο Απόλυτο του ινδικού τύπου θρήνησε με πένθος ακραίας εντάσεως επί δεκάδες χρόνια, θεωρώντας την ως πτώση όμοια με εκείνη του Αδάμ, και ως αυτοκτονία σε μεταφυσικό επίπεδο. Στο έργο του, "Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστι", που είναι η πνευματική αυτοβιογραφία του, περιγράφει, πώς ο ίδιος έζησε τη μετάνοιά του.

Το 1925 -μετά από μικρή περίοδο σπουδών στο Θεολογικό Ινστιτούτο του Αγίου Σεργίου στο Παρίσι- μετέβηκε στο Άγιον Όρος Άθω, όπου μόνασε συνολικά 22 χρόνια. Πρώτα εγκαταβίωσε στη Μονή του Αγίου Παντελεήμονος, όπου δέχθηκε τη μεγαλύτερη δωρεά της ζωής του. Γνωρίσθηκε και συνδέθηκε πνευματικά με τον άγιο Σιλουανό (1866-1938), στο πρόσωπο του οποίου κατόπευσε τις αυθεντικές διαστάσεις της χριστιανικής ζωής.

Έμεινε κοντά στον Άγιο ως το τέλος της ζωής του, κι έπειτα, αφού έλαβε την ευλογία του Ηγουμένου και των Γερόντων της Μονής, αποσύρθηκε στην έρημο του Αγίου Όρους. Από εκεί διακονούσε ως πνευματικός των Ιερών Μονών Αγίου Παύλου, Οσίου Γρηγορίου, Οσίου Σίμωνος Πέτρας, Οσίου Ξενοφώντος και πολλών άλλων κελλιών και σκητών.

Το 1947 ανεχώρησε στη Γαλλία και το 1948 εξέδωσε τα χειρόγραφα, που εμπιστεύθηκε σε αυτόν ο άγιος Σιλουανός πριν το θάνατό του, προσθέτοντας μερικά βιογραφικά στοιχεία του και εκτενή ανάλυση της διδασκαλίας του.

Το 1959 ίδρυσε την Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή του Τιμίου Προδρόμου στο Έσσεξ της Αγγλίας, όπου κοιμήθηκε εν Κυρίω την 11η Ιουλίου 1993.

Ως πνευματικό φαινόμενο, ο Γέροντας αποτελεί σημείο του Θεού για τη γενεά του. Έζησε την τραγωδία, τις ανησυχίες, τους προβληματισμούς και τις αναζητήσεις του πολυτάραχου εικοστού αιώνα, και με τη ζωή, την προσευχή και το λόγο του έδωσε απαντήσεις στα φλέγοντα ερωτήματα των συγχρόνων του.

Το ολίσθημα του Γέροντα στην απρόσωπη θεωρία των ανατολικών θρησκειών, κατά τη νεότητά του, η θαυμαστή Πρόνοια του Θεού μετέβαλε σε δώρο από τον ουρανό. Μολονότι ποτέ δεν αρνήθηκε ενσυνείδητα τον Χριστό, ωστόσο ο ίδιος θεώρησε την παραπλάνησή του ως αποστασία και έγκλημα εναντίον της αγάπης του Θεού των Πατέρων του. Αυτό έγινε αφετηρία για ακατάπαυστη, βαθιά και απαράκλητη μετάνοια. Με τη χαρισματική απόγνωση στη μετάνοια, όπως ο ίδιος την αποκαλεί, πέτυχε να ελευθερωθεί τελείως από τα δεσμά του  παλαιού ανθρώπου, και απαθής να ευμοιρήσει στη θεωρία του ακτίστου Φωτός του Προσώπου του Χριστού. Τότε ο Γέροντας κατανόησε τον πνευματικό "τόπο" του ανθρωπίνου προσώπου με θεανθρώπινο πλήρωμα. Είδε τις δύο μεγάλες εντολές της αγάπης να αποβαίνουν νόμος ολοκλήρου του είναι του, και η μεν πρώτη να εκδηλώνεται με τον ακράτητο πόθο για τον Θεό μέχρι αυτομίσους, η δε δεύτερη με την προσευχή υπέρ του κόσμου μέχρι αυτολήθης και μεγάλων δακρύων. Στην προσευχή αυτή καταπονήθηκε δεκάδες χρόνια.

Έχοντας ο Γέροντας την εμπειρία αυτή του προσώπου ή, όπως προτιμά να λέει, της υποστατικής αρχής, αποκλειστικού χαρίσματος του Χριστιανισμού, και γνωρίζοντας από μέσα το περιεχόμενο των ινδικών θρησκευμάτων, αποδείχθηκε ανεκτίμητος απολογητής του ορθόδοξου ησυχαστικού βιώματος μέσα στο συγκρητιστικό πνεύμα και τις προκλήσεις της εποχής του. Κατόρθωσε με επιβλητική και αναντίρρητη αυθεντία να διακρίενει τη διαφορά των θεωριών των δύο ασκητισμών, του ινδικού και του χριστιανικού, που τόσο απέχουν μεταξύ τους, όσο το κτιστό από το άκτιστο. Αντέταξε στην επί μεταφυσικού επιπέδου αυτοκτονία, στην οποία οδηγεί ο υπερβατικός διαλογισμός, τη ζωηφόρο και ασύγκριτη πείρα της συναντήσεως και ενώσεως με τον προσωπικό Θεό της Αγίας Γραφής.

Ο Γέροντας Σωφρόνιος έζησε περίπου πέντε χρόνια στη Μονή του Αγίου Παντελεήμονος, πριν ακόμη γνωρίσει προσωπικά τον άγιο Σιλουανό. Χειροτονήθηκε διάκονος το 1930. Κάθε φορά που έβγαινε να θυμιάσει τους μοναχούς αισθανόταν δέος και ντροπή, όταν περνούσε μπροστά από τον Άγιο. Μέχρι τότε όμως δεν έτυχε να συνομιλήσει μαζί του.

Λίγο χρόνο μετά τη χειροτονία του Γέροντος ήλθε να τον επισκεφθεί ο ερημίτης μοναχός π. Βλαδίμηρος, με τον οποίο συζήτησαν διάφορα πνευματικά θέματα. Κατανυγμένος από τη συζήτηση και την όλη πνευματική ατμόσφαιρα της συνομιλίας, ο π. Βλαδίμηρος απευθύνει ξαφνικά στον Γέροντα το ερώτημα: "Πάτερ Σωφρόνιε, πες μου ένα λόγο για τη σωητρία της ψυχής μου". Εκείνη τη στιγμή ο Γέροντας, που ετοίμαζε τσάι για τον π. Βλαδίμηρο, λέει: "Να στέκεσαι στο χείλος της αβύσσου της απογνώσεως, και όταν δεις ότι αρχίζεις να αποκάμνεις, τραβήξου λίγο πίσω και πιες ένα φλυτζάνι τσάι". Τότε του έδωσε το τσάι. Ο λόγος αυτός, και προπαντός η ενέργεια που μετέδωσε, χτύπησε τον ερημίτη, που αποχώρησε συντετριμμένος, για να συμβουλευθεί τον άγιο Σιλουανό και να ελέγξει την αλήθεια και την ασφάλεια της προτροπής.

Την επομένη της συναντήσεως ο Γέροντας κατέβαινε από τη σκάλα του πολυορόφου κτιρίου της Μονής προς την κεντρική αυλή και ο άγιος Σιλουανός ανέβαινε από τον αρσανά προς την αντίθετη κατεύθυνση. Κανονικά θα έπρεπε να συναντηθούν έξω από την είσοδο του Καθολικού. Ο Γέροντας όμως, από ευλάβεια όπως πάντοτε, λοξοδρόμησε για να μην συναντήσει τον Άγιο. Αλλά και ο Σιλουανός άλλαξε πορεία, και η συνάντηση μπροστά στην Τράπεζα ήταν αναπόφευκτη. Τη στιγμή εκείνη ο άγιος Σιλουανός ρώτησε τον Γέροντα: "Πάτερ Σωφρόνιε, ήλθε σε σένα χθες ο π. Βλαδίμηρος"; Και ο Γέροντας, αποφεύγοντας όλα τα ενδιάμεσα στάδια του κοινού διαλόγου απάντησε: "Έσφαλα;" Και ο άγιος Σιλουανός, με τον ίδιο τρόπο, λέει σε αυτόν: "Όχι, αλλά ο λόγος υπερέβαινε τα μέτρα και τη δύναμη του αδελφού. Έλα αύριο να συζητήσουμε από κοντά".

Έτσι, ο π. Σωφρόνιος επισκέφθηκε τον άγιο Σιλουανό, που του διηγήθηκε τη ζωή του. Ανιστόρησε σε αυτόν τα δεκαπέντε χρόνια της πάλης του με τα πνεύματα της πονηρίας. Εμπιστεύθηκε σε αυτόν τον αποκαλυπτικό λόγο του Χριστού "κράτει τον νουν σου εις τον άδην και μη απελπίζου", που αποτέλεσε σταθμό στον πνευματικό του αγώνα, και με τη δύναμη του οποίου διασώθηκε από κάθε δαιμονική προσβολή και καθαρίσθηκε από τους λογισμούς της υπερηφανείας.

Ο Γέροντας Σωφρόνιος απέκτησε τέτοια πίστη και ευλάβεια προς τον Σιλουανό, ώστε με το πνεύμα του να προσκυνεί και τα αχνάρια των ποδιών του. Όπως ο ίδιος διηγόταν και έγραφε, θεωρούσε τη γνωριμία και το σύνδεσμο με τον άγιο Σιλουανό ως τη μεγαλύτερη προς αυτόν δωρεά του Θεού. Το ιστορικό αυτό γεγονός είχε καθοριστική σημασία για τη μετέπειτα πνευματική εξέλιξη και θεολογία του. Η επικοινωνία του με τον Άγιο έδωσε στον Γέροντα τη διαβεβαίωση για το πνεύμα της μετανοίας με το οποίο εμφορείτο ως τότε. Πληροφορήθηκε στη διδαχή του και με ακλόνητη πίστη στο λόγο του απέκτησε σταθερότητα στην ασκητική ζωή του και οδηγήθηκε στην απάθεια. Έζησε το υπόλοιπο των ημερών του, στην έρημο και αργότερα στη διακονία του μέσα στον κόσμο, μαρτυρώντας ότι μόνο με την εκούσια κατάβαση στον άδη, χάριν της εντολής, ο πιστός τοποθετείται στην οδό του Θεού, μαθαίνει την απερίγραπτη ταπείνωση του Χριστού και ενώνεται μαζί Του.

Κατακοσμήθηκε με πολλά και μεγάλα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος. Μεγαλύτερη εντύπωση απ' όλα δημιουργούσε ο λόγος του Θεού, που άρπαζε με την προσευχή του και κυοφορούσε ενεργά στην καρδιά του. Ήταν ο άνθρωπος του Λόγου. Κάθε επαφή μαζί του ήταν άνοιγμα ζωής και θεωρίας, και ο πιο συνήθης λόγος του πληροφορούσε με χάρη αυτούς που τον προσέγγιζαν. Προσευχόταν εκτενώς και με ένταση για τους πάσχοντες και χαιρόταν ακόμη περισσότερο και από το θαύμα, όταν ο λόγος και η προσευχή του μεταποιούσαν την καρδιά τους. Αγωνιζόταν να μειώσει τον πόνο τους, αλλά εκδαπανόταν μέχρι τέλους να διακονήσει το μεγαλύτερο και σημαντικότερο θαύμα της πρόσκαιρης υπάρξεως: την ένωση του ανθρωπίνου είναι με το Πνεύμα του ζώντος και αιωνίου Θεού.

Κανένα φαινόμενο της πνευματικής ζωής δεν εξέπληττε τον Γέροντα. Είχε διανύσει όλη την οδό. Εκτεινόταν συγχρόνως προς απύθμενα βάθη και αθεώρητα ύψη. Είχε το χάρισμα της μετανοίας και γνώριζε επίσης τις αλλοιώσεις και τα ενεργήματα της νοεράς προσευχής. Ήταν μαθητευόμενος στον ανακαινιστικό λόγο του Χριστού και αφομοιωμένος στη μαρτυρική ιερωσύνη Του. Αγαπούσε με πάθος τη θεία Λειτουργία και βεβαίωνε ότι η ορθή τέλεσή της αφήνει τους ίδιους καρπούς χάριτος στο επίπεδο της προσευχής, όπως η ησυχαστική προσευχή της ερήμου.

Έλεγε: "Για να είναι κανείς χριστιανός, πρέπει να είναι καλλιτέχνης". Όπως οι καλλιτέχνες κατέχονται από το αντικείμενο της τέχνης τους και τον πόθο να το εκφράσουν με όσο το δυνατόν πιο τέλειο τρόπο, έτσι και ο χριστιανός κατέχεται από τον Χριστό και τον πόθο να φθάσει την ατελεύτητη τελειότητά Του. "Διώκει ει και καταλάβη, εφ' ω και κατελήφθη υπό του Χριστού Ιησού".

Όταν αισθάνθηκε το τέλος του να εγγίζει, είπε: "Όλα τα έχω πει στον Θεό. Τελείωσα ό,τι είχα να κάνω. Τώρα πρέπει να φύγω". Τότε με ταπεινή τόλμη έγραψε θερμό γράμμα στον Παναγιώτατο και Σεπτό Πατριάρχη Βαρθολομαίο ευχαριστώντας Αυτόν από καρδιάς για όλη την εύνοια που έδειξε στη Μονή του. Εξέφρασε βαθιά ευγνωμοσύνη και παρακάλεσε τον Πατριάρχη να υπερασπίσει το εύθραυστο έργο των χειρών του: "Ευλογών ευλόγησον τα της εμής μάνδρας ταπεινά πρόβατα, και μήποτε εγκαταλίπης τη Ση φιλοστόργω φροντίδι και ευδοκία τόπον σμικρόν, πτωχόν και ασήμαντον μεν, αλλ' εν δάκρυσι πολλοίς, και εκ βάθους στεναγμοίς, και αίματι και ιδρώτι ιδρυθέντα". Στο τέλος του γράμματος ζητά την ευλογία του Επισκόπου του, για να απέλθει "προς το ποθούμενο Φως της του Χριστού Αναστάσεως".

Ο Γέροντας κοιμήθηκε εν ειρήνη και αναπαύθηκε εν Κυρίω, αλλά συνεχίζει να υπηρετεί με το λόγο του και τις πρεσβείες του το θαύμα που αγάπησε η ψυχή του: την αναγέννηση των πιστών και την πλούσια είσοδό τους στην αιώνια Βασιλεία του Κυρίου ημών και Σωτήρος Ιησού Χριστού.

Από τα εκδοθέντα έργα του τα κυριώτερα είναι:

1. Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, Έσσεξ Αγγλίας 1999.

2. Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστι, Έσσεξ Αγγλίας 1993.

3. Περί Προσευχής, Έσσεξ Αγγλίας 1994.

4. Περί Πνεύματος και Ζωής, Έσσεξ Αγγλίας 1995.

5. Άσκησις και θεωρία, Έσσεξ Αγγλίας 1996.

6. His Life is Mine, London-Oxford 1977.

Στα βιβλία αυτά αναπτύσσεται η χριστιανική ανθρωπολογία κάτω από το πρίσμα της κοινής πείρας του αγίου Γέροντος Σιλουανού και του Γέροντος Σωφρονίου.

Στην περί προσώπου διδασκαλία του ο Γέροντας Σωφρόνιος δεν παύει να σκιαγραφεί το πορτραίτο του αγίου Σιλουανού.

Η ανθρωπολογία του είναι παραδοσιακή, αλλά αναπτυγμένη με οριακές εμφάσεις και με πρωτότυπη ρωμαλεότητα και έμπνευση, που πηγάζουν από το γεγονός της μακρόχρονης και εξαίρετης δοκιμασίας του στην κάμινο της παιδείας του Θεού.

Η πρωτοτυπία της θεολογίας του Γέροντα έγκειται στην ερμηνεία μερικών απόψεων της χριστιανικής αποκαλύψεως, ικανών να απαντήσουν στα θεολογικά προβλήματα της εποχής του. Κεντρικό άξονα της εμπειρικής θεολογίας του αποτελούν η εμβάθυνση στην έννοια της υποστατικής αρχής στο Είναι του Θεού και στο είναι του ανθρώπου, και η περιγραφή μερικών από τις εκδηλώσεις του ανθρώπου, και η περιγραφή μερικών από τις εκδηλώσεις του ανθρώπου, που προσδιορίζουν την έσχατη κατά το δυνατόν πραγμάτωσή του στα όρια της επί γης υπάρξεως. Η θεολογία αυτή παρουσιάζεται ως διήγηση του γεγονότος της προσωπικής συναντήσεως του ανθρώπου με τον Ζώντα Θεό και ως εξιστόρηση της εμπειρίας του Φωτός Του.

Ο άγιος Σιλουανός και ο βιογράφος και μαθητής του Γέροντας Σωφρόνιος ανήκουν στην ιστορία της Εκκλησίας. Η μελέτη αυτή αποβλέπει να καταστήσει την πνευματική πείρα των δύο ανδρών οικεία στους ακαδημαϊκούς κύκλους της σύγχρονης θεολογίας και να καταδείξει τη μοναδικότητα της ορθοδόξου ανθρωπολογίας, που κατέχει τον έσχατο λόγο στα υπαρξιακά προβλήματα και τις προκλήσεις της γενεάς μας.

Η ύλη της μελέτης αυτής διαιρείται σε οκτώ κεφάλαια και κατακλείται με επίλογο.

Στο πρώτο κεφάλαιο περιγράφεται η έννοια της υποστατικής αρχής στο Είναι του Θεού. Η υποστατική αυτή αρχή προσλαμβάνει το άπειρο. Αποκαλύφθηκε στον κόσμο με την "εις τέλος" αγάπη του "παθητού" Χριστού. Και ο άνθρωπος είναι πρόσωπο κατ' εικόνα του Χριστού. Με την μετάνοιά του πλατύνεται εν Πνεύματι Αγίω και γίνεται "επανάληψις" Θεού με θεανθρώπινο πλήρωμα.

Στο δεύτερο κεφάλαιο αναπτύσσεται η διδασκαλία του Γέροντος για την κένωση, τον τρόπο υπάρξεως των θείων Προσώπων και τον τρόπο της φανερώσεως της υποστάσεως του Λόγου στην οικονομία της σωτηρίας. Τονίζεται επίσης ο τρόπος με τον οποίο αναδεικνύεται ο άνθρωπος αληθινή υπόσταση.

Στο τρίτο κεφάλαιο εκφράζεται το μεγαλείο του ανθρώπου, που μέσα στη χάρη του Θεού εκτείνεται μεταξύ του άδη και της Βασιλείας, και η μηδαμινότητά του, όταν απολυτοποιεί την κτιστότητά του. Η τελείωση ή εκμηδένισή του εξαρτάται επίσης από τη στάση του απέναντι στο θάνατο. Το πνευματικό πένθος θεραπεύει τον άνθρωπο και η χαρισματική απόγνωση μεταφέρει τη ζωή του στον Θεό.

Στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύεται η θεωρία του Γέροντος για τα τρία στάδια της πνευματικής ζωής. Κατ' αρχήν ο Θεός συνάπτει διαθήκη με τον άνθρωπο. Στη συνέχεια αίρει τη χάρη Του, εγκαταλείπει τον πιστό και τον υποβάλλει στο "κρίμα" του Υιού Του. Έτσι παρέχει σε αυτόν τη δυνατότητα να αναπτύξει μέχρι τέλους την υποστατική του αρχή σε μία σχέση αγάπης με τον Θεό, που είναι ισχυρότερη του θανάτου, και κληρονομεί τελικά τη θεία μορφή υπάρξεως. Η διάβαση διά μέσου των τριών σταδίων οδηγεί τον άνθρωπο στην ολομερή γνώση του Χριστού.

Στο πέμπτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τη χριστιανική τελειότητα στην οδό του μοναχισμού, που έγκειται στην ακραιφνή μίμηση του υποδείγματος της ζωής του Χριστού. Η τήρηση των τριών βασικών υποσχέσεων της μοναχικής κουράς θεραπεύει τον άνθρωπο από τις αλλοτριώσεις, που επέφερε στη φύση του η Προπατορική Πτώση. Η διαπόρευση της μοναχικής οδού καθιστά τον μοναχό κάτοχο του θείου λόγου και συνεπώς διάκονο της πνευματικής πατρότητος, που συνεργεί στη δημιουργία αθανάτων υποστάσεων για την αιωνιότητα.

Στο έκτο κεφάλαιο συνοψίζεται η θεολογία του Γέροντος περί θείων Ονομάτων και του Ονόματος του Ιησού, που κείται ως βάση της ησυχαστικής προσευχής. Με την άσκηση της προσευχής αυτής ελευθερώνεται ο νους απ' όλα τα είδη της φαντασίας και γίνεται θεωρός του Θείου και άρρητου Γεγονότος, που διαδραματίζεται στη βαθιά καρδιά, το κέντρο του ανθρώπινου προσώπου.

Στο έβδομο κεφάλαιο τονίζεται ότι η μετάβαση από το ψυχολογικό στο οντολογικό επίπεδο ζωής επιτελείται όταν ο άνθρωπος φθάσει στην ακρότητα της ασκητικής μετανοίας και τον επισκιάσει το ουράνιο Φως. Μετά τη θεωρία του Φωτός αυτού η μετάνοια είναι χαρισματική και ο άνθρωπος αναγεννάται στο επίπεδο της οντολογίας. Κατέχει τότε αποκαλυπτική θεογνωσία, προφητική αυτογνωσία και προσεύχεται υπέρ όλου του κόσμου. Με τη θεωρία του Φωτός έρχεται σε μέτρα θείας ταπεινώσεως, που ανοίγει τη βαθιά καρδιά του ανθρώπου, τον "τόπο" όπου τελεσιουργείται η πραγμάτωση της υποστατικής αρχής.

Στο όγδοο κεφάλαιο προβάλλεται η προσευχή ως το μέσο, με το οποίο ο άνθρωπος ανακαλεί τον εαυτό του και όλη τη δημιουργία από την πτώση σε ζωηφόρο και προσωπική σχέση με τον Θεό. Στον άνθρωπο-πρόσωπο αρμόζουν η καθαρά "πρόσωπον προς Πρόσωπον" προσευχή και η υποστατική προσευχή υπέρ όλου του Αδάμ. Στα δύο αυτά είδη προσευχής εκπληρώνει αντίστοιχα τις δύο μεγάλες εντολές της αγάπης. Ο άνθρωπος, καθόσον γίνεται κοινωνός της θείας ζωής, μετέχει επίσης στην άκτιστη ελευθερία του Θεού, που αποβαίνει το οντολογικό περιεχόμενο της υποστατικής του αρχής.

Στον επίλογο καταδεικνύεται ότι ο προφητικός λόγος του Κυρίου προς τον άγιο Σιλουανό, "κράτει τον νουν σου εις τον άδην και μη απελπίζου", είναι το χρυσό νήμα της παραδόσεως. Τοποθετεί τον άνθρωπο στην ταπεινή οδό του Κυρίου, που εκτείνεται από τον άδη ως τον ουρανό. Η μακαριότητα της γνώσεως της οδού αυτής αναπτύσσει την υποστατική αρχή του ανθρώπου σε μέτρο ικανό να δεχθεί το "περισσόν" ζωής της οδού αυτής και να γίνει όμοιος κατά πάντα με τον Χριστό, την αρχέτυπη αιτία και το ύστατο τέλος της υποστάσεώς του.