Μαρτυρίες για θέματα κοινωνικά και πνευματικά

Ορθόδοξη προσέγγιση της κοινωνίας
ΠΡΩΤΟΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Δ. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΥ

1. Οι δυνατές μορφές συνυπάρξεως των ανθρώπων μέσα σε μια «κοινωνία» είναι: Πρώτα η μορφή της μάζας (μαζική συνύπαρξη). Λέγοντας εδώ μάζα, εννοούμε ένα σύνολο ατόμων, που δεν συνδέονται με (μόνιμα) εσωτερικά ενοποιητικά στοιχεία. Τονίζουμε την έννοια του «εσωτερικού», γιατί είναι δυνατόν ένα εθνικό λ.χ. σύνολο να παρουσιάζει ορισμένα κοινά ενωτικά στοιχεία (π.χ. γλώσσα, κοινή καταγωγή, ήθη, έθιμα κ.λπ.). Παρ' όλα αυτά δεν αποφεύγονται οι συγκρούσεις μεταξύ των μελών του, γιατί ενώ τόσα τα ενώνουν, είναι εύκολο να τα διαιρέσουν οι κομματικές τοποθετήσεις, τα οικονομικά συμφέροντα και οι συμφεροντολογικές διενέξεις. Το φαινόμενο του «εμφυλίου πολέμου», για την αποφυγή του οποίου εύχεται αδιάκοπα η Εκκλησία, είναι στο σημείο αυτό πολύ ενδεικτικό. Αποδεικνύεται δηλαδή στο τέλος, ότι τα θεωρούμενα ως συνδετικά και ενοποιητικά στοιχεία (ακόμη και η θρησκεία) μένουν εντελώς εξωτερικά και ανενέργητα. Την κατάσταση αυτή περιγράφει θεόπνευστα ο Μ. Βασίλειος: «Γεγενήμεθα -λέγει- καθ' εαυτόν έκαστος, ώσπερ η ψάμμος, ου συνημμένοι αλλήλοις, αλλ’ έκαστος καθ' εαυτόν, διηρημένοι» (ΕΠ. 31, 1419).

Η μάζα δεν μπορεί να διαθέτει εσωτερικά συνδετικά στοιχεία, γιατί αποτελείται από άτομα, ανθρώπινους ογκόλιθους ατομικότητας, που ακατέργαστοι και αλάξευτοι, όπως είναι, δεν μπορούν να συνθέσουν ενότητα και συμφωνία. Το άτομο είναι εγωκεντρικό. Ενεργεί ενστικτωδώς, κινούμενο από ζωώδεις, βιολογικές παρορμήσεις. Δε μπορεί να υπερβεί τη ζωική κατάσταση, τη ζωική φύση. Κίνητρο του ατόμου είναι η ύλη, το συμφέρον, η ιδιοτέλεια. Το υπόβαθρο των κοσμικών κοινωνιών είναι η μαζικότητα του Λαού, η μαζική του συγκρότηση, που προβάλλεται μάλιστα και συνθηματολογικά με το αίτημα της «μαζοποίησης» και «μαζικής» παρουσίας, έστω και αν στις περι-πτώσεις αυτές άλλο νοείται στο βάθος. Οι λέξεις όμως προδίδουν τη λανθάνουσα πραγματικότητα. Παρατηρείται, μάλιστα ότι σε Λαούς υπανάπτυκτους, ανανάπτυκτους δηλαδή κοινωνικά, καταβάλλεται προσπάθεια να παραμείνουν στην κατάσταση της μαζικής συνύπαρξης, γιατί έτσι είναι πιο ευκολοκυβέρνητοι και υπόκεινται σε κάθε λογής μεταπλαστικές επεμβάσεις.

Υπάρχει όμως και μία άλλη μορφή κοινωνικής συνύπαρξης, η προσωπική κοινωνία. Η κοινωνία των προσώπων, που προϋποθέτει δηλαδή τα ανθρώπινα πρόσωπα. Μέσα στην προσωπική κοινωνία υπάρχει εσωτερική, ψυχική και καρδιακή ενότητα. Πρόκειται για το «ομοθυμαδόν», που τόσο συχνά αναδύεται στην πρώτη χριστιανική κοινωνία των Πράξεων. Είναι η ομοθυμία και ομοήθεια (ομού + θυμός και ήθος) και ομοψυχία των μελών της κοινωνίας. Ενώ δηλαδή το άτομο είναι μία αυτόνομη ύπαρξη, το πρόσωπο διασυνδέεται και συμφωνεί με τα άλλα πρόσωπα μέσα στην ομάδα - κοινωνία. Δε μπορεί να υπάρξει μόνο του το πρόσωπο, αλλά υπάρχει και λειτουργεί μέσα στην κοινότητα - ομάδα και για την κοινότητα -ομάδα.

Αλλά και η κοινότητα ομάδα ως κοινωνία προσώπων, δεν εξαφανίζει, ούτε υποτάσσει ή καταπιέζει το πρόσωπο, αλλά γίνεται ο χώρος, μέσα στον οποίο το πρόσωπο αναδεικνύεται ως προσωπική ύπαρξη, επιτυγχάνει δηλαδή την αυτοπραγμάτωσή του. Ορθοδοξοπατερικά η κοινωνία των προσώπων είναι η αυθεντική και μόνη ουσιαστικά κοινωνία, στην οποία το ένα και τα πολλά (το γνωστό πλατωνικό πρόβλημα του «Παρμενίδη») συνάπτονται αρμονικά και αδιάστατα και συμπραγματώνονται, όχι απλώς συνυπάρχουν.

Στην περίπτωση αυτή πραγματοποιείται η κοινωνία «των φίλων», για την οποία μιλεί ο Χριστός μας στο Μυστικό του Δείπνο: «Ουκέτι λέγω υμάς δούλους, ότι ο δούλος ουκ οίδε τι ποιεί αυτού ο Κύριος. Υμάς δε είρηκα φίλους, ότι πάντα α ήκουσα παρά του Πατρός μου εγνώρισα υμίν» (Ιωάν. 15, 15).

Τούτο συμβαίνει, γιατί το άτομο είναι μία φυσική, οντική, κατηγορία. Μια αυτόνομη μονάδα ανάμεσα σε τόσες άλλες. Το πρόσωπο όμως είναι κατηγορία του Όντος, του γνησίου και αληθινού, δηλαδή του Θεού. Το άτομο είναι κατηγορία ποσοτική, αριθμητική. Το πρόσωπο, αντίθετα, είναι κατηγορία ποιοτική.

Έχει καθολικότητα συνείδησης και ως φορέας της καθολικής αλήθειας, μπορεί να αντισταθμίσει μίαν απειρία ατόμων. Ένας Μ. Αθανάσιος λ.χ. στην Αλεξάνδρεια ήταν η ζώσα ορθοδοξία - αλήθεια, σε ένα περιβάλλον ασφυκτικά αρειανικό. Ένας άγιος Μάξιμος Ομολογητής ήταν ο στύλος της Ορθοδοξίας σε μία κοινωνία σχεδόν εξ ολοκλήρου αιρετική. Το πρόσωπο κατορθώνει να διασώσει την καθολικότητα της αλήθειας. Γιατί αυτό που καταξιώνει το πρόσωπο είναι ακριβώς η μετοχή στην Αλήθεια.

Η προσωπική σχέση, άλλωστε, ορθόδοξα νοουμένη, προϋποθέτει τη μετοχή στην Αλήθεια. Είναι η σχέση εκείνη, που δημιουργείται εν Χριστώ, ο Οποίος είναι η ένσαρκη Παναλήθεια. Τη σχέση αυτή εκφράζει παραστατικά η «πορεία προς Εμμαούς (Λουκ. 24, 13 επ.). Ο Χριστός, κατά τον Λουκά, «συνεπορεύετο αυτοίς» (τοις μαθηταίς, δηλαδή). Αυτή είναι ορθόδοξα η αυθεντική διαπροσωπική σχέση, η συμπόρευση με τον Χριστό. Η σχέση, που έχει επίκεντρο και αμετακίνητο σημείο αναφοράς των προσώπων τον Χριστό. Μόνο, λοιπόν, όσοι ανήκουν στη χορεία των εν Χριστώ ζώντων, όσοι ανήκουν στην κατηγορία των Αγίων και των αγωνιζόμενων για αγιότητα («των καθαιρομένων» - κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο) μπορούν να βιώσουν αυθεντικές κοινωνικές σχέσεις. (Βλ. για τη σχέση αγιότητας και κοινωνικότητας στου Στυλ. Γ. Παπαδοπούλου, Αγιότης και Κοινωνικότης, Αθήνα 1968)....