Ο Άγιος Νεκτάριος ως παιδαγωγός

Η  Εκκλησία μας απονέμει στους αγίους της τιμή και προσκύνηση. Οι άγιοι εφάρμοσαν την εντολή του Κυρίου: «‘Έσεσθε ούν υμείς τέλειοι, ώσπερ ο πατήρ υμών ο εν τοις ουρανοίς τέλειος εστίν» (Ματθ. ε’ 48). Ο Τριαδικός Θεός δοξάζεται στη γη δια των αγίων Του και θαυματουργεί. Κατά τον ψαλμωδό «θαυμαστός ο Θεός εν τοις αγίοις αυτού» (Ψαλμ. ξξ’ 36).

Στα πλαίσια του μεταπτυχιακού κύκλου των μαθημάτων του τομέα Αγία Γραφή και Πατερική Γραμματεία» της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης περιλαμβάνεται και το θέμα «Ο άγιος Νεκτάριος ως παιδαγωγός» με το οποίο θα ασχοληθούμε.

Δέος και σεβασμό αισθάνεται κανείς ενώπιον του θαυματουργού συγχρόνου μας αγίου Νεκταρίου. Συναισθήματα δε αναξιότητας τον κυριεύουν προκειμένου να τολμήσει να παρουσιάσει την ακέραια, όσια και θεόληπτη πολιτεία του και μάλιστα την ανυπέρβλητη παιδαγωγική διακονία του.

Κατά την διαπραγμάτευση του θέματος βασική δυσκολία υπήρξε η απουσία μιας ενιαίας εκδόσεως των γνωστών συγγραμμάτων αλλά και των πολλών ανέκδοτων έργων του αγίου Νεκταρίου. Ωστόσο ή βιβλιοθήκη της ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος Αίγινας, καθώς και της Ριζαρείου Σχολής, της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η Εθνική βιβλιοθήκη Αθηνών και αυτή του Δήμου Θεσσαλονίκης διευκόλυναν στην εύρεση των πηγών και των βοηθημάτων.

Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στα μέλη της Επιτροπής του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για την ευμενή τους κρίση. Κατεξοχήν ευγνωμοσύνη ανήκει στο σύμβουλο καθηγητή Πρωτοπρεσβύτερο π. Θεόδωρο Ζήση για την πολύτιμη καθοδήγηση, τις χρήσιμες παρατηρήσεις, την ενθάρρυνση και γενικά την επίβλεψη της εργασίας.

Ο άγιος Νεκτάριος, ο φιλόθεος και φιλάνθρωπος, είθε να δει με ευμένεια και συμπάθεια την προσπάθεια μας και να πρεσβεύει υπέρ ημών προς τον «θαυμαστώσαντα» αυτόν Κύριον ημών Ιησούν Χριστόν.

Θεσσαλονίκη 2002

Χρυσή Ντουρανίδου

Ο άγιος Νεκτάριος ανήκει στην πλειάδα των έξοχων και σεπτών Διδασκάλων και Παιδαγωγών της Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Πηγή αντλήσεως των παιδαγωγικών αντιλήψεων του Αγίου αποτελούν τα πολυπληθή συγγράμματα του, τα όποια εμπεριέχουν αξιόλογα στοιχεία με πλούσιες διαχρονικές ψυχογραφικές αναλύσεις, ζηλευτές και για επιφανείς ψυχολόγους. Ζωντανή και αυθεντική πηγή αποτελούν και οι μαρτυρίες αυτόπτων και αυτηκόων μαρτύρων, όπως των μαθητών του. Όμως για το παιδαγωγικό έργο του Αγίου ως παιδονόμου στην Αγιοταφική Σχολή και ως διδασκάλου στη Χίο δεν υπάρχουν μέχρι στιγμής πολλές πληροφορίες. Για το λόγο αυτό και οι σχετικές αναφορές μας είναι σύντομες.

Το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου αναφέρεται στο βίο του Αγίου, στην εποχή του και στο συγγραφικό έργο του.

Στο πρώτο μέρος δίδονται στοιχεία για την καταγωγή του, τα παιδικά του χρόνια στη Σηλυβρία και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη, οπού εργάστηκε και ως παιδονόμος, και για την παραμονή του στη Χίο, όπου εδίδαξε και εκάρη μοναχός. Στη συνέχεια η Αίγυπτος είχε την τιμή και την ευλογία να φιλοξενήσει τον ιεροδιάκονο Νεκτάριο. Στη χώρα αυτή της Αφρικής ο Άγιος αξιώθηκε να αναλάβει το ποιμαντικό έργο ως Μέγας Αρχιμανδρίτης και τέλος ως Μητροπολίτης Πενταπόλεως. Μετά την εξορία του διακόνησε ως απλός ιεροκήρυκας στη Χαλκίδα, στη Φθιωτιδοφωκίδα και τέλος στην Αθήνα, όπου οι ιεροσπουδαστές της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής δέχτηκαν την εμπνευσμένη παιδαγωγική του. Το παιδαγωγικό έργο του αγίου Νεκταρίου ολοκληρώθηκε με την ίδρυση και την πνευματική καθοδήγηση της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος Αιγίνης μέχρι την εκδημία του.

Το δεύτερο μέρος ασχολείται με την εκκλησιαστική κατάσταση στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, τους κινδύνους πού απειλούσαν την ελληνορθόδοξη ταυτότητα του και την υπεύθυνη στάση του Αγίου.

Το τρίτο μέρος αναφέρεται στο πλουσιότατο και πολυσχιδές έργο του, πού διαπραγματεύεται θεολογικά, ανθρωπολογικά, εσχατολογικά, ιστορικά, κηρυκτικά, απολογητικά και ηθικά θέματα.

Το δεύτερο κεφάλαιο επιχειρεί να σκιαγραφήσει την πολύπλευρη ποιμαντική διακονία του Αγίου, ο όποιος συνεχίζει την παράδοση της Ορθοδόξου Εκκλησίας, σύμφωνα με την οποία το έργο του πνευματικού ποιμένα ταυτίζεται με εκείνο του διδασκάλου. Γίνεται αναφορά στο σχολικό έργο του Αγίου στην Κωνσταντινούπολη και στη Χίο. Έμφαση δίδεται στη διακονία του ως Διευθυντού στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή. Τέλος το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην ίδρυση της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος Αιγίνης, την οποία ο Άγιος, εφαρμόζοντας το κοινοβιακό σύστημα, κατόρθωσε να καταστήσει υπόδειγμα ανορθώσεως του μοναχικού ιδεώδους στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος.

Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρει και παρουσιάζει τις θέσεις του Αγίου σε θέματα ανθρωπολογικά, ηθικά και ψυχολογικά. Σ’ αυτό το κεφάλαιο εξετάζονται τα αρραγή θεμέλια του παιδαγωγικού έργου του αγίου Παιδαγωγού όπως διαφαίνονται μέσα από το συγγραφικό του έργο.

Εισαγωγικά εξετάζεται η σημασία της άρρηκτης σχέσεως Ελληνικής Φιλοσοφίας και Χριστιανισμού για την εδραίωση των ελληνοχριστιανικών ιδανικών στο χώρο της παιδείας στην πατρίδα μας. Ο άγιος Νεκτάριος ως βαθύς μελετητής των αρχαίων φιλοσόφων αναφέρεται και στη βοήθεια πού προσέφερε η Ελληνική Φιλοσοφία για την κατανόηση των αποκαλυφθεισών αληθειών της πίστεως.

Στην έκθεση των ανθρωπολογικών θεμάτων ο Άγιος κάνει λόγο για την ψυχοσωματική οντότητα του άνθρωπου, την αλληλεξάρτηση και αρμονία της ψυχής και του σώματος, την αθανασία της ψυχής, την ενιαία καταγωγή του ανθρωπίνου γένους, και τις πάμπολλες διαφοροποιήσεις του ανθρώπου από τα ζώα.

Ο άγιος Διδάσκαλος εξετάζει εκτενώς τη σχέση ηθικής και θρησκείας και επιχειρηματολογεί υπέρ του ότι ο πραγματικός ηθικός βίος είναι ο κατά Χριστόν βίος. Στη συνέχεια συνεξετάζεται το θέμα της ηθικής ελευθερίας και του ηθικού νόμου. Ο ηθικός νόμος υποδιαιρείται σε φυσικό νόμο, λογικό νόμο και νόμο της από Θεού αποκαλύψεως. Η ηθική ελευθερία διακρίνεται σε αληθινή και ψευδή με τα αντίστοιχα γνωρίσματα τους.

Ο άγιος Νεκτάριος ως φωτισμένος ψυχολόγος υπεισέρχεται και στο θέμα της λειτουργίας της συνειδήσεως. Παρουσιάζει το ερώτημα «τί είναι συνειδός;» και προβαίνει στις ανάλογες κατηγοροποιήσεις του συνειδότος. Άπαντα στο ερώτημα γιατί ο αγνοών τον εαυτό του αγνοεί και τον Θεό. Περιγράφει τα δεινά πού συνοδεύουν «την άγνοια της εαυτού επιγνώσεως». Προσφιλές θέμα του Αγίου αποτελούν οι αρετές και τα πάθη ως εκδηλώσεις των τριών ψυχικών δυνάμεων του ανθρώπου, του νοητικού, του θυμικού και του επιθυμητικού.

Το τέταρτο κεφάλαιο πραγματεύεται τις παιδαγωγικές αντιλήψεις του Αγίου όπως προκύπτουν από τα κείμενα του, κυρίως όμως μέσα από την έμπρακτη παιδαγωγική του, η οποία δεν εντάσσεται στα γνωστά παιδαγωγικά συστήματα, διότι είναι απαύγασμα της βιωματικής ενσαρκώσεως του παιδαγωγικού Ιδεώδους της Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Κατά τον Άγιο σκοπός του παιδαγωγικού έργου είναι η «εν Χριστώ» τελείωση του άνθρωπου. Ο άνθρωπος επιτυγχάνει την τελείωση και καθίσταται εικών και ομοίωμα του Θεού, όταν κοσμείται με τις αρετές της ευσέβειας, της αλήθειας και της δικαιοσύνης, πού έχουν τελειωτική δύναμη. Αυτός ο υψηλός σκοπός αποτελεί άλλωστε και το επίκεντρο της μοναστικής αγωγής.

Ακολουθεί το μέρος της εργασίας πού ασχολείται με τα παιδαγωγικά μέσα πού χρησιμοποίησε ο Άγιος είτε απευθυνόταν στους ιεροσπουδαστές του και γενικά στους πιστούς, είτε στις μοναχές. Τα μέσα αυτά είναι κατεξοχήν πνευματικά και είναι κοινά για όλους τους ανθρώπους, διότι ο σκοπός του ανθρώπου, το «καθ’ ομοίωσιν», είναι κοινός. Διαφέρει μόνο ο τρόπος πού ο καθένας επιλέγει για να τον επιτύχει.

Ακολουθεί αναφορά στους παράγοντες αγωγής, πού είναι οι φορείς της παιδευτικής διαδικασίας για την «εν Χριστώ» διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου. Διακρίνονται σε «φυσικούς παράγοντες», με πρωταρχικούς την οικογένεια και κυρίως τη μητέρα, και σε «πνευματικούς παράγοντες», δηλαδή τον δάσκαλο, τον πνευματικό πατέρα και την πνευματική μητέρα-ηγουμένη στη μοναστική πολιτεία.

Στο τέλος της εργασίας παρατίθενται τα συμπεράσματα και η βιβλιογραφία.