Η Θεολογία του Φωτός της Δόξης

Το να λέγει κανείς περί Θεού (θεολογία-θεολόγος) είναι πράγμα δύσκολο. Ο λόγος του ανθρώπου είναι πολύ φτωχικός και αδύναμος στην προσπάθειά του ν' αγγίξει το υπερβατικό του αντικείμενο, τον άπειρο και απερίληπτο Θεό. Ακόμη και στα πιο φωτεινά του φτερουγίσματα δεν μπορεί να πλησιάσει το ανέφικτο και απερινόητο. Το χάσμα που διαχωρίζει τις δύο φύσεις (θεία και ανθρώπινη) είναι αβυσσώδες και αγεφύρωτο. Καμιά κτιστή φύση, καμιά δύναμη που είναι έξω από τον Θεό, δεν μπορεί να περιλάβει την υποκείμενη ουσία του Θεού ούτε στον νυν αιώνα ούτε και στο μέλλοντα. Αυτήν κατανοούν μόνον οι τριαδικές υποστάσεις, ο Πατήρ, ο Υιός και το Πνεύμα το άγιο. Κανένας άλλος.

Ό,τι γνωρίζουμε σχετικά με τον Θεό είναι φανερωμένο σε μας από τον Χριστό, το σαρκωμένο Λόγο του Θεού. Αλλά και αυτό δεν παύει, στην παρούσα οικονομία ζωής, να είναι σχετικό, αινιγματικό και συνεσκιασμένο. Είναι σαν να βλέπουμε μέσα από καθρέφτη αμυδρά και συγκεχυμένα. Στην άλλη ζωή τα πράγματα θα είναι διαφορετικά. Εκεί θα έχουμε αμεσότερη εμπειρία του Θεού, θα τον βλέπουμε πρόσωπο προς πρόσωπο. Αλλά και σ' αυτήν ακόμη την περίπτωση, το θεωμένο πλάσμα δεν θα έχει τη δυνατότητα να περιλάβει το κεκρυμμένο και απόκρυφο μυστήριο της θείας απειρίας. Θα εξακολουθεί να βρίσκεται έξω από την παρεμβολή.

Η φανέρωση της άπειρης και ακοινώνητης θείας φύσεως γίνεται στον κόσμο και στο μέτρο της ληπτικής ικανότητος του πλάσματος, από τη θείαν ενέργεια, η οποία είναι δομικό στοιχείο της εννοίας του τριαδικού Θεού (ουσία-υπόσταση-ενέργεια). Αυτή απορρέει αϊδίως από την ουσία του Θεού, είναι ο εγγενής πλούτος της θεότητος, διάκριση θεοπρεπής (όπως και η υπόσταση), η οποία δεν καταλύει τη μεταφυσική απλότητα της θείας φύσεως, δεν τη συνθέτει ούτε την επιμερίζει. Είναι αΐδια και άκτιστη στον Θεό. Είναι το αιώνιο θεμέλιο των όντων. Σ' αυτήν δημιουργούνται, φέρονται και συντηρούνται όλα τα κτίσματα. Στη φωτεινή ακτίνα της οι λογικές φύσεις (οι άνθρωποι) θεοποιούνται.

Η αληθινή ορθόδοξη θεολογία οικοδομείται ασάλευτα στη θεία ενέργεια, στο άκτιστο φως του Χριστού, στη μακαρία δόξα της Τριάδος. Είναι θεολογία χαρισματική. Στο μυστικό βάθος της υπερβαίνει τα λογικά και νοητικά σχήματα, τα οποία όμως δεν περιφρονεί, δουλεύοντας και μ' αυτά στο έργο της. Με το φτερό της πίστεως ανεβαίνει στο μυστήριο του Θεού, το οποίο ζει βαθιά στο χριστοποιημένο νου και την καρδιά της. Ο λόγος της είνα βίωμα θεόληπτο, ζωή μυστική στη φωτεινότητα του Θεού. Για να είσαι αληθινός θεολόγος δεν είναι απαραίτητο να είσαι μορφωμένος, να έχεις διάνοια φωτεινή και ισχυρή και να ξέρεις πολλά. Μπορείς να ξέρεις λίγα ή και καθόλου και να είσαι ωστόσο "θεολόγος", αρκεί να είσαι άγιος, πράγμα που τόσο σπανίζει στις θεολογικές ακαδημίες και τα πανεπιστήμια· να έχεις ταπείνωση, αφελότητα και καθαρότητα καρδιάς, για να χωρέσεις, να ζήσεις μέσα σου τον απερινότητο θείο λόγο, το άρρητο μυστήριο του Χριστού.

Η Ορθόδοξος Καθολική Εκκλησία τη θεολογία της τη ζει βαθιά στη θεόμορφη λατρεία της. Στους ιερούς χώρους της ψάλλει με ιλαρότητα και περίσεμνη χαρά την πίστη και τα θεία της δόγματα. Δοξολογεί τον Θεό στο άχραντο θεανθρωπικό της μυστήριο. Είναι θεολογία ευχαριστήρια και δοξολογική. Τον Θεό και τα θεία πράγματα τα βλέπει πάντοτε και τα μελετά κάτω από το φως της μακαρίας δόξας της Τριάδος.

Οι τριαδικοί Κανόνες της Παρακλητικής*, η εξήγηση των οποίων αποτελεί το θέμα της παρούσας εργασίας μας, είναι αναμφίβολα το σπουδαιότερο κομμάτι της ορθόδοξης υμνολογίας μας. Στους ειρμούς, τις ωδές, τα καθίσματα και τα θεοτοκία τους οι θεοκίνητοι υμνογράφοι, με λιτή συνοπτική γραφή και με τέχνη απαράμιλλη, καταγράφουν το τριαδικό δόγμα της πίστεως σε όλες σχεδόν τις βασικές αναφορές του. Κατόπιν προβάλλουν το χριστολογικό και θεομητορικό δόγμα που είναι άρρηκτα δεμένο με εκείνο, τονίζοντας στοιχεία από τα άλλα ιερά δόγματα (κοσμολογικό, ανθρωπολογικό, σωτηριολογικό, εκκλησιολογικό και εσχατολογικό). Σκιαγραφούν -θα λέγαμε- μια σφριγιλή ορθόδοξη δογματική στον πλούτο και στη χαρισματική της βιωμένη διάσταση. Είναι αξιοσημείωτο ότι στους ιερούς ύμνους των Κανόνων, σχεδόν πάντοτε ακολουθεί, μετά τη δοξολογική παράθεση του δόγματος, η ατομική δέηση των πιστών, στην οποία ζητείται από τον Θεό άφεση αμαρτημάτων και η θεία αντίληψη στα προβλήματα και στις δύσκολες στιγμές του βίου τους. Θα λέγαμε, ότι οι ύμνοι αποτελούν πρότυπα μιας πραγματικής ορθόδοξης προσευχής.

Σαν μέθοδο εκθέσεως του θέματός μας κρίναμε σκόπιμο να εξηγήσουμε και να ερμηνεύσουμε τους τριαδικούς Κανόνες και των οκτώ Ήχων της Παρακλητικής, στην επιθυμία μας να δώσουμε μια σφαιρική εικόνα του περιεχομένου των θεσπέσιων αυτών ύμνων. Στην προσπάθειά μας όμως αυτήν αντιμετωπίσαμε από την αρχή ένα μεγάλο και σοβαρό πρόβλημα: τις πολλές επαναλήψεις και ταυτολογίες, που δεν μπορέσαμε να αποφύγουμε, γιατί κάθε ήχος επαναλαμβάνει λίγο πολύ το περιεχόμενο των προηγούμενων ήχων. Εντούτοις, αν αποβλέψουμε στο γεγονός ότι η επανάληψη είναι -κατά τους αρχαίους σοφούς- "μητέρα της μαθήσεως" και ότι, εκείνο που ποθεί και αγαπά κανείς το επαναλαμβάνει συνεχώς σαν εκχείλισμα του περιεχομένου της καρδιάς του (λ.χ. το "Κύριε ελέησον"), τότε η πρώτη εντύπωση κάπως αμβλύνεται. Από την άλλη μεριά, καταβάλαμε προσπάθεια, στην εξήγηση των επί μέρους ύμνων, ν' ανασύρουμε και να σχολιάζουμε καινούριες εκάστοτε πτυχές, έτσι ώστε και το φάσμα της εκθέσεώς μας να είναι όσο γίνεται ευρύτερο και πλουσιότερο, αλλά και να χαλρώνεται κάπως η κόπωση του αναγνώστη. Στη γραμμή της προσπάθειας αυτής, πολλούς ομοειδείς ύμνους τους παραθέτουμε απλώς, χωρίς να τους ερμηνεύουμε. Όπως όμως κι αν έχει το πράγμα, για όλ' αυτά ζητάμε την επιείκια του αναγνώστη μας.

Η προβολή της θεολογίας του φωτός της δόξης είναι για την Ορθοδοξίας μας οξύ αίτημα των καιρών. Πρέπει να κοιτάξουμε περισσότερο τις παραδοσιακές ρίζες της θεολογικής μας σκέψεως, σε μια εποχή που η θεολογία μας, στο σύγχρωτισμό της με τις άλλες ετερόδοξες θεολογίες, κινδυνεύει να χάσει το δυναμισμό και την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της. Πρέπει να κρατήσουμε ζωηρά τα θεολογικά μας πρότυπα, όπως αυτά εκφράζονται στις πηγές της πίστεώς μας, στον πατερικό και ασκητικό λόγο της Ορθοδοξίας μας, στις μορφές των Αγίων της και ανακλούν στα θεόληπτα βιώματα, το θεωτικό δυναμισμό και την έκφραση της ζωής και των αγώνων της.

Δίδοντας στο φως της δημοσιότητος την παρούσα εργασία, ευελπιστούμεν ότι αυτή θα βοηθήσει το ορθόδοξο πλήρωμα να έλθει σε μεγαλύτερη αίσθηση των δογματικών θησαυρών της πίστεώς μας και να οικοδομήσει ανάλογα το περιεχόμενο του ορθόδοξου βίου του.

Α. Θ.

_____________________________

* Βλ. Παρακλητική, ήτοι Οκτώηχος η μεγάλη, εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήναι 1994.