Θεοφάνους Χρονογραφία (284-812/13 μ.χ.)

Φίλε αναγνώστη,

Σ' ευχαριστώ που άνοιξες αυτό το βιβλίο, που ρίχνει φως στα χρόνια τα βυζαντινά, την ιστορία μας και τον πολιτισμό μας, μέσα από τη θεόπνευστη γραφή του οσίου Θεοφάνη, του Ομολογητή και Χρονογράφου.

Ο Θεοφάνης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το έτος 760 μ.Χ. Αν και ήταν γόνος πολύ πλούσιας και επιφανούς οικογενείας, νωρίς κατάλαβε την αληθινή σημασία του πλούτου και εγκατέλειψε νεόνυμφος τα εγκόσμια, για να αφοσιωθεί με ταπείνωση στο Χριστό. Ίδρυσε τη Μονή του Μεγάλου Αγρού στην Προποντίδα και μοίρασε όλα τα υπάρχοντά του κρατώντας για τον εαυτό του την αγάπη για το Θεό και για τα γράμματα. Ήταν μορφωμένος και ασχολήθηκε με την αντιγραφή πατερικών και αρχαίων συγγραμμάτων, διασώζοντας πολύτιμη πνευματική κληρονομιά. Κι αυτή η προσφορά των μοναχών του Βυζαντίου είναι ανεκτίμητη, αφού ό,τι έχουμε σήμερα από τους αρχαίους το οφείλουμε σε αυτούς.

Ο Θεοφάνης έδρασε στην εποχή της Εικονομαχίας. Υπήρξε σύνεδρος της Ζ' Οικουμενικής Συνόδου και καθώς ήταν κύριος υπέρμαχος των αγίων και σεπτών εικόνων, φυλακίστηκε, βασανίστηκε και εξορίστηκε στη νήσο Σαμοθράκη, όπου και παρέδωκε την μαρτυρική και ευγενική ψυχή του κατά το έτος 817 μ.Χ. (κατά άλλους το έτος 818 μ.Χ.). Ήταν ένας από τους μεγαλύτερους οσίους και ομολογητές και θαυματουργούς της Ορθοδόξου Εκκλησίας και λατρευόταν από τους Βυζαντινούς, αφού και εν ζωή ακόμα θαυματουργούσε. Τιμάται στις 12 Μαρτίου και στέλνει και σήμερα τα μύρα της αγάπης του στους ανθρώπους που τον χρειάζονται.

Ο Θεοφάνης μας άφησε την υπέροχη Χρονογραφία του, την οποία συνέγραψε κατά τα έτη 811-814 μ.Χ. Είναι ένα ιδιότυπο είδος μεταξύ ιστορίας και απομνημονευμάτων με εξιστόρηση των γεγονότων κατ' έτος, που αρχίζει από τα χρόνια του Διοκλητιανού (284 μ.Χ.) και φτάνει μέχρι την πτώση από το θρόνο του Μιχαήλ του Α' του Ραγκαβέ (813 μ.Χ.). Αποτελεί την πιο σημαντική ιστορική πηγή της περιόδου και είναι πράγματι μια αποκάλυψη. Ο Θεοφάνης μας παίρνει απαλά από το χεράκι και μας ταξιδεύει στο χώρο και στο χρόνο, από έτος σε έτος, για να μας διδάξει, να μας ωφελήσει και να μας συγκινήσει. Καθώς διαβάζουμε την Χρονογραφία είναι σαν να ζούμε τα γεγονότα της εποχής εκείνης. Ανακαλύπτουμε ένα θησαυρό διαχρονικών ιδεών και μηνυμάτων  και όλες εκείνες τις υψηλές αξίας και τα ιδανικά που κοσμούν  τον άνθρωπο και τον καθιστούν ακέραιη και ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Καταλαβαίνουμε ότι δίπλα στην Πολιτεία στέκει η Εκκλησία, αφού με τρόπο υπέροχο παρουσιάζεται η διαλεκτική σχέση πολιτικής και εκκλησιαστικής ζωής. Συνειδητοποιούμε ότι δίπλα και πάνω από τον άνθρωπο βρίσκεται ο Θεός, που καθοδηγεί και παρεμβαίνει προστατευτικά. Βλέπουμε μαζί με τις στρατιές των πολεμιστών να μάχονται και ουράνιες στρατιές. Και αυτή "η αλήθεια του Θεού ου δέδεται" κατά τον Χρονογράφο που είναι συνάμα και φιλόσοφος και άριστος γνώστης της ανθρώπινης ψυχής. Κι ενώ τα χρόνια κυλούν και στο διάβα τους αλλάζουν οι καταστάσεις, η ανθρώπινη φύση φαίνεται πως δεν αλλάζει, χαίρεται και λυπάται, δειλιάζει κι αναθαρεύει, παλεύει με τα πάθη και τις αδυναμίες της, υψώνεται με την μετάνοια, την αγάπη και την ταπείνωση. Έτσι, απ' τη μια μεριά περνούν το κατώφλι των αιώνων και μένουν στην αιωνιότητα σπουδαίες προσωπικότητες, που άλλαξαν με την δράση και τον ηρωισμό τους τον ρου της ιστορίας, καθώς και φωτισμένες μορφές, που επέδειξαν αδούλωτο φρόνημα και θυσίασαν την πολύτιμη ζωή τους για να τιμήσουν την άγια πίστη μας. Κι απ' την άλλη μεριά παρουσιάζονται σφάλματα και ιδιοτελή κίνητρα ανθρώπων που εζημίωσαν με την τύφλωση του νου τους. Αυτός είναι ο Θεοφάνης. Μιλάει για όλους και για όλα με αντικειμενικότητα, ειλικρίνεια και ελευθερία. Μας δίνει την ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου και τη νοοτροπία ενός ολόκληρου λαού. Κι ανάμεσα στα άλλα διανθίζει την αφήγησή του με αναφορές σε φυσικά φαινόμενα που μας εντυπωσιάζουν και μας υπενθυμίζουν ότι τα πάντα βρίσκονται στα χέρια του Θεού.

Αυτό, λοιπόν, το περιεχόμενο ο Θεοφάνης το ντύνει με μια μορφή κατάλληλη, με μια γλώσσα ζωντανή, ρέουσα και ευαγγελική. Με τρόπο αριστοτεχνικό συνταιριάζει την δημοτική με την Αττική, παρέχοντας ταυτόχρονα σημαντικά στοιχεία για την εξέλιξη της γλώσσας μας. Όλο το έργο του Θεοφάνη θα λέγαμε ότι είναι ένας ύμνος στην ελληνική γλώσσα. Ο λόγος του δεν απευθύνεται μόνο στο μυαλό, αλλά και στην καρδιά με ένα ύφος λιτό και μαζί μεγαλόπρεπο, με μια χάρη εκφραστική που γεννά εικόνες, εμπνέει, ενθουσιάζει και ευλογεί. Και γίνεται η ανάγνωση αισθητική απόλαυση. Και νιώθουμε να ανθίζει μέσα μας κάθε είδος μεγαλείου. Γιατί ο Θεοφάνης μιλάει την γλώσσα του Θεού, την γλώσσα της αλήθειας και του δικαίου, την γλώσσα της αγάπης και της ομορφιάς.

Η Χρονογραφία του ήταν Ευαγγέλιο για τους Βυζαντινούς μας προγόνους, που την διάβασαν απλήστως και γι' αυτό δεν υπέστη επιτομή. Και οι ξένοι εκτίμησαν και θαύμασαν το σπουδαίο αυτό έργο και οι μέχρι σήμερα εκδόσεις δεν ήταν ελληνικές. Η παρούσα βασίζεται στη λαμπρή έκδοση του Γερμανού Carolus de Boor (Λειψία, 1883) και συνοδεύεται από μια δική μου μετάφραση, βοηθητική, με την ελπίδα να γίνει πρόδρομος για νέες προσπάθειες και μελέτες. Στο αρχαίο κείμενο αναγράφεται η χρονολογία από κτίσεως κόσμου και στο μεταφρασμένο η χρονολογία από την γέννηση του Χριστού, σύμφωνα πάντα με την χρονολογική κατάταξη που ακολουθεί ο Θεοφάνης, ο οποίος στηρίχτηκε στο Αλεξανδρινό σύστημα χρονολόγησης.

Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω τους πολύτιμους συνεργάτες μου και όλους όσους συνέβαλαν σε αυτήν την προσπάθεια και να ευχηθώ ο όσιος Θεοφάνης να προστατεύει την πατρίδα μας, όλο τον κόσμο κι εσένα, αγαπητέ αναγνώστη, που τον κρατάς στα χέρια σου και τον κλείνεις στην ψυχή σου.

Με σεβασμό και αγάπη

Αρχιμανδρίτης Ανανίας Κουστένης

Αθήνα, 2007

Ο Αρχιμανδρίτης Ανανίας Κουστένης είναι μια πνευματική μορφή του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας. Γεννήθηκε το έτος 1945 στη Δημητσάνα Αρκαδίας και ακολούθησε τον δρόμο του μοναχισμού, για να δοθεί στον Θεό και τον άνθρωπο. Έλαβε ανθρωπιστική παιδεία με σπουδές στην Θεολογία και την Βυζαντινή Φιλοσοφία του Πανεπιστημίου Αθηνών, αξιοποιώντας τις γνώσεις του στην υπηρεσία των ανθρώπων. Έχει μεταφράσει τον Ρωμανό τον Μελωδό και η πνευματική του δραστηριότητα είναι ανεξάντλητη. Ο λόγος του είναι ένας λόγος τιμής και αρχοντιάς, θαλπωρής και παραμυθίας, ελπίδας και χάριτος. Είναι ένας λόγος που εμπνέει και ενθουσιάζει, που διδάσκει και ξεκουράζει και που ενώνει τον Θεό με τον άνθρωπο. Ο πατήρ Ανανίας Κουστένης, όπως ο Θεοφάνης, μας παίρνει απαλά από το χεράκι και μας υψώνει πνευματικά και ψυχικά, φέρνοντας στην καρδιά το φως και την δροσιά της άνοιξης. Είναι η λεβέντικη και συνάμα ταπεινή ελληνική ψυχή με την αστείρευτη καλοσύνη και την αφειδώλευτη αγάπη.

Γι' αυτό και η μετάφραση του Θεοφάνους δεν είναι απλώς η απόδοση της Χρονογραφίας στην Νέα Ελληνική. Είναι κατάθεση ψυχής, είναι ταξίδι στον Βυζαντινό κόσμο, είναι προσφορά στην πνευματική μας κληρονομιά!