Μαξιμιανόν Ταμείον (Α' τόμος)

Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέθου

Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής είναι από τους κορυφαίους Πατέρας της Εκκλησίας, ο οποίος εξέφρασε την διδασκαλία των προ αυτού Πατέρων και επηρέασε κατά διαφόρους τρόπυς την διδασκαλία των μεταγενεστέρων Πατέρων. Έζησε και δίδαξε τον 7ο αιώνα (580-662) και αναδείχθηκε σε μεγάλο Πατέρα της Εκκλησίας.

Ο άγιος Μάξιμος χαρακτηρίσθηκε ως Ομολογητής για την ορθόδοξη στάση του προς τις αιρέσεις του μονοενεργητισμού και μονοθελητισμού, τις οποίες αντιμετώπισε με απόλυτη επιτυχία, εκφράζοντας την ορθόδοξη διδασκαλία στα θέματα αυτά, και το έκανε με στερήσεις και ποικιλότροπες διώξεις. Προηγουμένως όμως υπήρξε αυθεντικός θεολόγος που υποστήριξε την διδασκαλία της Δ' Οικουμενικής Συνόδου της Χαλκηδόνος, και μάλιστα μετέφερε την ορολογία του Τριαδολογικού δόγματος στο Χριστολογικό δόγμα, με ανάλογες προσαρμογές. Αλλά και πριν τον θεολογικό του αυτό αγώνα υπήρξε μέγας ησυχαστής, αφού στα πρώιμα έργα του κάνει λόγο για τον ιερό ησυχασμό, τον θείο Σαββατισμό, για τον νου και την λογική, την ηδονή και την οδύνη, τα ψυχικά και σωματικά πάθη, για την πρακτική φιλοσοφία ή πράξη, την φυσική θεωρία ή φωτισμό και την μυστική θεολογία ή θεοπτία κ.ά. Έτσι, είναι ησυχαστής θεολόγος και ομολογητής. Έδειξε καθαρά ότι δεν μπορεί να υπάρξει αληθινή ομολογία χωρίς ορθόδοξη θεολογία και δεν μπορεί να θεολογήσει κανείς ορθοδόξως, αν δεν είναι πραγματικός ησυχαστής.

Συνήθως αποδίδεται στον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό η σύνοψη της προγενέστερης παράδοσης, ωστόσο πριν τον άγιο Ιωάννη το ίδιο πράττει και ο άγιος Μάξιμος. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός λέγει: "ερώ εμόν ουδέν", παραμένοντας πιστός στην παράδοση των προγενεστέρων Πατέρων. Ωστόσο ακριβώς με τα ίδια λόγια εκφράζεται και ο Ομολογητής Πατέρας δύο αιώνες νωρίτερα.

Στα ασκητικά του έργα είναι σαφής η επίδραση του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, των Γερόντων της ερήμου, του αγίου Διαδόχου Φωτικής, η ασκητική εμπειρία την οποία κατέγραψε στα έργα του ο Ευάγριος σε αριθμημένα κεφάλαια. Στα δογματικά έργα του αγίου οι άγιοι Αθανάσιος ο Μέγας, Βασίλειος ο Μέγας, Γρηγόριος ο Θεολόγος, Γρηγόριος Νύσσης, Κύριλλος Αλεξανδρείας, τα Αρεοπαγιτικά συγγράμματα, τα συγγράμματα των Λεοντίων Βυζαντίου και Ιεροσολυμίτη, οι Δ' και Ε' Οικουμενικές Σύνοδοι αποτελούν τα θεμέλια της ερμηνείας του Χριστολογικού Δόγματος των δύο φύσεων, ενεργειών και θελήσεων.

Οι προαναφερθέντες λειτουργούν ως ερμηνευτικά θεμέλια του αγίου για τις συγγραφές του, ενώ αναφέρονται και πολλοί άλλοι Πατέρες και Εκκλησιαστικοί συγγραφείς, από τους οποίους σταχυολογεί. Έτσι, ο άγιος Μάξιμος συνοψίζει ολόκληρη την προγενέστερη Παράδοση με διατυπώσεις εξαιρετικής πυκνότητας.

Είναι γνωστόν ότι ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής σχολίασε ορθόδοξα τα συγγράμματα του αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου. Εάν σκεφθεί κανείς ότι στον θεολογικό διάλογο που έγινε τον 14ο αιώνα μεταξύ του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και του δυτικόφρονος Βαρλαάμ, κύριο σημείο απετέλεσε η ερμηνεία των συγγραμμάτων αυτών, αφού ο Βαρλαάμ τα ερμήνευε κατά σχολαστικό τρόπο, ενώ ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς κατά ορθόδοξο τρόπο, τότε καταλαβαίνει ότι ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής με την όλη θεολογία του και ως ερμηνευτής του αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου, τέθηκε στο κέντρο των διαλόγων του 14ου αιώνος.

Αυτά και πολλά άλλα δείχνουν την σπουδαιότητα της διδασκαλίας του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού, που είναι διδασκαλία της Εκκλησίας. Σήμερα δεν μπορεί κανείς να θεολογεί, εάν αγνοεί την διδασκαλία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού. Μπορώ δε να ισχυρισθώ με βεβαιότητα ότι δεν μπορεί να ερμηνεύσει κανείς την διδασκαλία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού, αν δεν την εξετάσει μέσα από την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Άλλωστε η Θ' Οικουμενική Σύνοδος του 1351, στην οποία υπερμάχησε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, θεωρεί τον εαυτό της ως συνέχεια της ΣΤ' Οικουμενικής Συνόδου, η οποία βασίσθηκε στην διδασκαλία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού.

Όταν διαβάσει κανείς προσεκτικά τα συγγράμματα του αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου, θα διαπιστώσει ότι στην ουσία εκφράζουν την διδασκαλία του Αποστόλου Παύλου, οπότε η διδασκαλία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού εκφράζει σύνολη την ορθόδοξη εκκλησιαστική παράδοση από την εποχή των Αποστόλων έως τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά και τους μετέπειτα ησυχαστές-νηπτικούς Πατέρες της Εκκλησίας.

Αυτοί οι λόγοι συνετέλεσαν ώστε στην σύγχρονη θεολογική σκέψη να επικεντρωθεί η προσοχή των θεολόγων στην διδασκαλία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού. Τα θέματά του συνδέεουν την ησυχία με την θεολογία, την θεολογία με την ομολογία, την εκκλησιαστική εμπειρία με την εσχατολογία, την Τριαδολογία της Δ' Οικουμενικής Συνόδου με την Χριστολογία των Ε' και ΣΤ' Οικουμενικών Συνόδων κ.ά.

Πρέπει να τονισθεί ιδιαιτέρως ότι η κατανόηση των διατυπώσεων του αγίου Μαξίμου περνά υποχρεωτικά από τη γνώση αυτής της δικής του παράδοσης και δεν είναι ορθό η ερμηνεία του αγίου Μαξίμου να τεθεί μέσα από σχήματα, έννοιες και όρους τα οποία ανήκουν στην δυτική φιλοσοφία, την σύγχρονη δυτική θεολογική σκέψη, ακόμα και την αρχαιοελληνική, κυρίως την νεοπλατωνική σκέψη. Ο αναγνώστης οφείλει να έχει συνεχώς μπροστά του ότι οι άγιοι είναι θεολόγοι που ερμηνεύουν το μυστήριο της θείας Οικονομίας, μέσα από την δική τους θεοπτική και χαρισματική τους εμπειρία, και δεν είναι φιλόσοφοι που στοχάζονται στα θέματα της κοσμολογίας, της φύσεως, του προσώπου και των ενδοτέρων της αϊδίου Αγίας Τριάδος.

Ατυχώς σήμερα, ίσως το μεγαλύτερο μέρος της θεολογικής συγγραφής πάνω στην διδασκαλία του αγίου Μαξίμου, παράγεται μέσα από μια ερμηνευτική με φιλοσοφική στόχευση, η οποία πέραν της παροιμιώδους ανιστορικότητας και σημασιολογικής αυθαιρεσίας, από την οποία χαρακτηρίζεται, χρησιμοποιεί τα κείμενα του αγίου Μαξίμου κατά το δοκούν μιας ιδιωτεύουσας αναζήτησης, η οποία αδιαφορεί παντελώς για την ερμηνεία των κειμένων αυτών εντός της Μιας, Αγίας, Καθολικής, Αποστολικής, Προφητικής και Πατερικής Παράδοσης.

Μερικοί ισχυρίζονται ότι είναι επείγουσα ποιιμαντική ανάγκη να γίνει ερμηνευτική ανασημασιολόγηση των Πατερικών κειμένων με βάση τις έννοιες και τις σημασίες του σημερινού πολιτισμού, διότι διαφορετικά τα κείμενα των Πατέρων καταντούν μουσειακά εκθέματα.Το δυστυχές αποτέλεσμα αυτής της προσέγγισης είναι η μετάβαση της ορθόδοξης θεολογίας από την βαβυλώνια αιχμαλωσία του σχολαστικισμού στην βαβυλώνια αιχμαλωσία του περσοναλισμού, του περσοναλισμού της ψυχανάλυσης των Προσώπων της Αγίας Τριάδος, της κατασκευής μιας Τριαδολογίας από κοσμικά σχήματα, της εισαγωγής αδιανόητων εκκλησιολογικών προτάσεων που απορρίπτουν τον ησυχασμό και ιδρύουν διάφορα εκκλησιολογικά πρωτεία βασιζόμενα σε μια κατασκευασμένη ερμηνεία του μυστηρίου της Αγίας Τριάδος πάνω στην κοσμική σκέψη.

Βεβαίως, εκτός του περσοναλισμού παραμένει συχνά η ορθόδοξη θεολογία εγκλωβισμένη και σε κάθε άλλο -ισμό, διότι δεν αναφύεται από την ζώσα παράδοση των αγίων της Εκκλησίας, αλλά με την αγωνία της πολιτισμικής ανυποληψίας εκγολπώνεται ασθμαίνοντας και σε πνεύμα μειονεξίας κάθε στοιχείο της σύγχρονης κουλτούρας. Αυτό είναι το πνεύμα της μεταπατερικής θεολογίας.

Ο Ιερομόναχος π. Βενέδικτος Αγιορείτης-Νεοσκητιώτης μετά τα "Ταμεία" που εξέδωσε με τη διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών, αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Μεγάλου Βασιλείου, αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, αλλά και του μεγάλου Πατρός αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, προχώρησε στην έκδοση του "Ταμείου" της διδασκαλίας του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού.

Με τον τρόπο αυτόν προσφέρει στον ορθόδοξο λαό, στους Κληρικούς, μοναχούς, θεολόγους και λαϊκούς, στοιχεία της διδασκαλίας του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού και τους καθιστά μετόχους της ορθοδόξου διδαχής του, συνοπτικά και επιλεκτικά, όταν μάλιστα αυτοί δεν έχουν την δυνατότητα να διαβάσουν όλα τα έργα του ιερού Πατρός.

Βέβαια, είναι ομολογημένο ότι ο άγιος Μάξιμος εκφράζεται με συνοπτικό και ελλειπτικό τρόπο, γι' αυτό είναι δύσκολη η ευρετηρίαση των κειμένων του. Αυτό το έχω καταλάβει από την δεκαετία του 1970, όταν άρχισα να διαβάζω τα έργα του ιερού αυτού Πατρός. Θυμάμαι πόσο κόπο κατέβαλα για να καταλάβω την ορολογία που χρησιμοποιεί και τον τρόπο της έκφρασής του και της θεολογήσεώς του.

Στην προσπάθεια του π. Βενεδίκτου συνέβαλα σημαντικά ο κ. Γεώργιος Σίσκος διδάκτωρ θεολογίας, ο οποίος γνωρίζει άριστα την θεολογία του αγίου Μαξίμου, πράγμα το οποίο αποδεικνύεται από την άριστη διατριβή του με τίτλο "Το ερμηνευτικό πλαίσιο της Χριστολογίας του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού", και ο οποίος έκανε για την παρούσα έκδοση περιλήψεις των "πολεμικών" έργων του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού, δηλαδή των έργων εκείνων που αναφέρονται στην αντιμετώπιση των αιρέσεων του μονοενεργητισμού και του μονοθελητισμού. Είναι πράγματι μια σημαντική προσφορά.

Το έργο αυτό, όπως και τα προηγούμενα, εκδίδεται από την "Σύνοδο Σπυρίδωνος Ιερομονάχου - Νέα Σκήτη - Άγιον Όρος", πράγμα που τιμά τον π. Βενέδικτο, γιατί αναφέρεται στον κοινό μας πνευματικό Πατέρα και διδάσκαλο, τον μακαριστό π. Σπυρίδωνα (Ξένο) Νεοσκητιώτη, ο οποίος ωφέλησε με πολλούς τρόπους την Εκκλησία και το Άγιον Όρος. Χαίρομαι, γιατί μου θυμίζει έντονα και την Νέα Σκήτη με τους ευλαβείς ιερομονάχους και μοναχούς, τους οποίους γνώρισα από την δεκαετία του 1960 και μετέπειτα, όταν έμεινα εκεί κατά διαστήματα και από εκεί πορευόμουν προς την έρημο του Αγίου Όρους, όπου συνάντησα αγίους ασκητές, δηλαδή αληθινά εμπειρικούς θεολόγους.

Θεωρώ ότι η παρούσα έκδοση θα βοηθήσει όσους ασχολούνται με την ορθόδοξη θεολογία και θα τους προσανατολίσει στην ουσία της με την αποφυγή των πραχαράξεών της. Ο άγιος Μάξιμος είναι αυθεντικός ορθόδοξος θεολόγος και κατηγορεί το "πιθηκίζειν" και "παπαγαλίζειν" στην θεολογία, όταν δηλαδή κανείς ομιλεί για θεολογικά και εκκλησιαστικά θέματα κατά τρόπο μηχανικό, υποκριτικό, χωρίς να βιώνει το βάθος της ορθοδόξου θεολογίας που είναι η κάθαρση, ο φωτισμός και η θέωση. Ο άγιος Μάξιμος προχωρεί ακόμη πιο πέρα για να τονίσει ότι μια θεολογία "δίχα πράξεως" είναι "δαιμόνων θεολογία". Είναι φοβερός αυτός ο λόγος, αλλά αληθινός και επίκαιρος.

Συγχαίρω τον Ιερομόναχο π. Βενέδικτο Αγιορείτη και για την παρούσα έκδοση και εύχομαι η διδασκαλία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού να επηρεάσει όσους ασχολούνται με την θεολογία και επιθυμούν να βρουν απαντήσεις στα σύγχρονα θεολογικά, φιλοσοφικά και εκκλησιαστικά προβλήματα.

† Ο Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιερόθεος